Kada u pretraživač Gugl unesemo „born to be“ („rođen da bude“), unapred ponuđene opcije za dalje pretraživanje su: „wild“ („divlji“), “chic“ („šik“) i „alive“ („živ“). Prva ponuđena opcija, „born to be wild“ („rođeni da budemo divlji“) , je poznata pesma grupe Stepenwolf, koja je ujedno bila i udarna numera u kultnom filmu „Easy Rider“. Odatle, verovatno potiču i ostali srodni izrazi, pa i naslov ovog bloga. Postavlja se pitanje kako neko može da bude rođen da bude zaboravljen. To samo po sebi izgleda apsurdno, jer ako je neko rođen da bi bio zaboravljen, po tome sledi da mora biti zaboravljeno i njegovo rođenje. Izlaz iz lavirinta apsurdnosti se možda može naći ukoliko opisujemo ličnost za koju se, prilikom obeležavanja godišnjica rođenja i smrti, često govori da je zaboravljena, nepoznata, da se o njoj malo zna, iako se o njoj protokom vremena puno govori i piše, ali ona i dalje u široj javnosti ostaje malo poznata, odnosno, zaboravljena. Upravo se to dogodilo Božidaru Kneževiću (1862–1905), koji je bio i glavni junak prve epizode „Zaboravljenih umova Srbije“, dokumentarne serije u produkciji Radio televizije Srbije iz 2006. godine.

Božidar Knežević je, pored Branislava Petronijevića, najznačajniji srpski filozof na prelazu iz XIX u XX vek. Zanimljivo je da oba potiču iz Uba, malog grada u Srbiji koji se nalazi nekih 60 kilometara jugozapadno od Beograda. Dok je njegov nešto mlađi kolega Petronijević (1875-1954), kao i većina vrhunskih intelektualaca u Srbiji XIX veka školovan u inostranstvu (doktorirao je filozofiju na Univerzitetu u Lajpcigu), napravio zavidnu naučnu i profesorsku karijeru (profesor filozofije na Univerzitetu u Beogradu, inicijator i jedan od osnivača Srpskog filozofskog društva), životni put Božidara Kneževića je imao sasvim drugačiji tok. Samo godinu dana posle rođenja, ostao je bez oca, pa je odrastao uz majku i očuha koji je kao i njegov pokojni otac bio sitni trgovac. Gimnaziju i Veliku školu (koja 1905. godine postaje Univerzitet) pohađa u Beogradu, gde i diplomira na istorijsko-filološkom odseku 1884. godine. Tokom školovanja, izdržavao se dajući časove deci dobrostojećih roditelja. Po diplomiranju, počinje da radi kao gimnazijski profesor u brojnim provincijskim gradovima (Užice, Niš, Čačak, Kragujevac, Šabac), da bi 1902. godine uspeo da dođe u „najveći provincijski grad“ Srbije, Beograd. Učestvovao je u Srpsko-bugarskom ratu 1885, godine, u kojem je trajno oboleo. Od posledica bolesti na plućima, umire 1905. godine u Beogradu.

Za vreme studija sâm uspeva da nauči engleski jezik u zemlji u kojoj je broj nepismenih iznosio skoro 80% stanovništva, a od stranih jezika su se izučavali pretežno nemački, francuski i ruski. Značajan je njegov prevodilački rad po tome što srpsku kulturnu javnost upoznaje sa savremenim britanskim istoriografskim delima.  Pomenimo samo History of Civilsation in England  u 5 knjiga od Henrija Tomasa Bakla, On Heroes, Hero-Worship, and The Heroic in History od Tomasa Karlajla i Essays on Milton and Bacon od Tomasa Babingtona Makolija.

Iako je po obrazovanju istoričar, najpoznatijim delom Principi istorije u dve knjige, Red u istoriji (1898) i Proporcija u istoriji (1901) trajno se svrstao u red filozofa. Ovo obimno delo na preko 600 stranica je, kako sam Knežević kaže, malo čitano i teško prihvaćeno. Po savetu Petronijevića, Knežević pokušava da svoje delo približi čitaocima „u obliku aforizama“, pa tako 1902. godine izdaje Misli. Možemo pretpostaviti da zahvaljujući dobrom prijemu kod kritike i čitalaca, ovo delo dobija više izdanja. Principi istorije zbog toga nisu dublje utonuli u zaborav, iako se ne može smatrati da su Misli samo skraćeno izdanje Principa. Ta dva dela se razlikuju i po sadržaju i po strukturi, kao i po nameni. Dok se u Principima sledi utvrđeni redosled sa namerom da se iznese koherentno filozofsko promišljanje, u Mislima imamo nabacane aforizme o raznim temama, na raznim mestima.

U osnovi Kneževićeve filozofije nalazi se istorija, koju on razume u totalitetu, kao najvišu filozofiju i nauku, na samo kao istoriju čovečanstva, nego kao istoriju kosmosa i prirode od njenog nastanka. Čovek je sastavni deo kosmosa, pa se i njegova istorija ne može razumeti bez istorije prirode. Knežević, prihvatajući u osnovi evolucionističke teorije Darvina i Spensera, unosi dva važna principa – zakon reda i zakon proporcije. Kada se prema zakonu reda, sve stvari jednom dovedu u sklad, harmoniju, koje prema zakonu proporcije zauzmu onoliko mesta koliko im je namenjeno, tada će obrnuto redu nastajanja, sve stvari nestati. Prema tome, svet, kao i sve ostalo, nastaje samo jednom i nestaje, te nema vraćanja na početak. Sve jeste samo jednom i nestaje. Izuzetno je važan princip potrebe, jer stvari nastaju zato što su potrebne i onim redom kojim postaju potrebne. Knežević nam mnogobrojnim primerima, koji se često ponavljaju, pokušava objasniti svoje ključne stavove, od kojih su neki poslužili kao naslovi poglavlja Principa. Ovde ćemo, u skraćenom i izmenjenom obliku, navesti samo neke od njih: materijalno i čulno ide pre nematerijalnog i apstraktnog, lično ide pre bezličnog, unutrašnje pre spoljašnjeg, neposredno pre posrednog, nesvesno pre svesnog, prostor pre vremena, prosto pre složenog, opšte pre pojedinačnog, celo pre jednog. Posebnu pažnju posvećuje procesu odvajanja pojedinačnog od opšteg, opširno navodeći primere, kao odvajanje galaksija od kosmosa, organskog od neorganskog, subjekta od objekta, individue od društva, itd. Prilikom odvajanja, dolazi do borbe i destrukcije, koja se stabilizuje kada, shodno zakonu, proporcije svaka stvar zauzima svoje mesto, vezivanjem svih stvari u jednu veliku organsku celinu. Ove procese Knežević imenuje hodom od diskontinuiteta ka kontinuitetu i od disproporcije ka proporciji. Što je neka stvar ranija, ona je veća i preča potreba i od nje zavisi sve docnije, pa i istorija čovečanstva može biti sagledana tek kada se završi istorija sveta kao celine. Iz toga izlazi da što je neka stvar docnije postala, znači da je bila manja potreba za njom, pa će i pre nestati. Jedan od upečatljivijih primera je kada Knežević daje ogromnu prednost pronalascima u praskozorju čovečanstva, kao što su vatra ili pismo, govoreći da su oni ključni za stvaranje civilizacije, i da je potreba za njima daleko veća od svih kasnijih pronalazaka.

Iz ovog kratkog, nepotpunog, fragmentarnog i krajnje uprošćenog izlaganja Kneževićeve filozofije, može se naslutiti sva kompleksnost njegove misli. Posle smrti, Knežević postaje poznat samo po donekle popularnim Mislima, dok Principi polako tonu u zaborav. O njima se pisalo većinom samo prilikom obeležavanja godišnjica rođenja i smrti autora. Od početnih oštrih kritika, pa i omalovažavanja, pre svega od kolege Petronijevića, kao i pojedinih istoričara koji su obratili pažnju na njegovo delo, kao što je Nikola Vulić, naučna javnost shvata značaj Kneževića, ali nikako ne može da pruži neku koherentnu ocenu. Rasprava teče u dva pravca – ko je uticao na Kneževića, odnosno da li je on originalni mislilac i kakva je njegova filozofija po svom karakteru. Većina proučavalaca složila se da je Kneževićevo delo u osnovi originalno, ali nikako ne mogu da se slože o značaju i stepenu uticaja pojedinih filozofa i istoričara. Osim autora koje je prevodio, na prvom mestu pominje se evolucionista Herbert Spenser, zatim filozofi istorije Đanbatista Viko i Johan Gotfrid fon Herder, te Georg Vilhelm Fridrih Hegel, da bi se išlo dotle kako je Knežević anticipirao ideje istoričara Arnolda Džozefa Tojnbija. Još je veća konfuzija oko karakteristike filozofije. Tako je on religiozan filozof, metafizički idealista, panteista, deista, teista i materijalista.

Narodna biblioteka Srbije poseduje nekoliko rukopisa Božidara Kneževića, kao i rukopis njegove ćerke Milke. Pisani su crnim mastilom i grafitnom olovkom na običnom papiru ili u jeftinim sveskama. Rukopisi pod nazivom „Misli“ i „Spisi“ o istoriji nastali su prilikom stvaranja dela Misli. Spisi su, po svoj prilici, nastali tako što su prerađeni delovi iz Principa, kako bi se kasnije pretočili u Misli. Posebno značajan rukopis je „Beležnica“, kao i rukopis Kneževićeve ćerke Milke, „Život mojih roditelja“. U „Beležnici“ Knežević opisuje svoja putovanja u južnu Srbiju, po selima oko Leskovca i Vranja 1896. godine, kao i putovanje za Rijeku i boravak od oko mesec dana u Opatiji krajem 1897. godine. Ova putovanja ostala su nepoznata većini autora koji su pisali o Kneževiću, tako da je ostalo uvreženo mišljenje da Knežević nije putovao nikuda van Srbije. Ćerka Milka nam dirljivo opisuje težak život svoje porodice. Zahvaljujući njoj, imamo niz podataka iz privatnog života Božidara Kneževića. Rukopise (osim „Spisa o istoriji“) je, delimično i bez valjane naučne kritike, objavila biblioteka iz Uba koja nosi ime Božidara Kneževića.

Iz ovog kratkog informativnog pregleda, gde nisu pomenuta ni sva dela ni svi prevodi, lako se izvodi zaključak da Božidar Knežević predstavlja filozofa koji daleko nadmašuje lokalne okvire i zaslužuje pažnju stručnjaka kako u Srbiji, tako i u inostranstvu. Pionirski poduhvat preuzeo je Đorđe Vid Tomašević, koji je 1980. godine u Njujorku preveo skraćenu verziju Principa istorije na engleski jezik. Da bi se u proučavanje filozofije Božidara Kneževića uključilo što više zainteresovanih stručnjaka, neophodno je u punom obimu prevesti na engleski jezik bar njegova dva glavna dela, Principe istorije i Misli. Intrigantni filozof, iz jedne zemlje kakva je Srbija, pre više od jednog veka, zaslužuje daleko više od skromnih odrednica u enciklopedijama, a sigurno je da bi ozbiljnim izučavanjem dobio zapaženije mesto u istoriji filozofije.