Vuk Stefanović Karadžić (1787–1864) bio je reformator srpskog jezika i pravopisa. Nakon dominacije slavenosrpskog jezika, izborio se za upotrebu narodnog kao osnove književnog jezika i reformu gramatike i pravopisa. Početak Vukove jezičke reforme poklapa se sa godinom njegovog odlaska u Beč, nakon propasti Prvog srpskog ustanka (1813) i susretom sa slovenačkim filologom Jernejom Kopitarem. Po Kopitarevom savetu, Vuk je najpre napisao gramatiku srpskog jezika (Pismenica serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisana, 1814), zatim je pristupio neumornom prikupljanju građe za prvi rečnik srpskog jezika (Srpski riječnik, 1818, 1852), da bi posebnu pažnju posvetio oblikovanju prvog srpskog bukvara koji je objavio 1827. Ovaj Vukov rad, iako podržan u tadašnjoj Evropi, imao je velike protivnike u samoj Srbiji, pre svega u predstavnicima vrhovne svetovne i crkvene vlasti. Stoga je godina njegove pobede 1847. predstavljala značajan iskorak u polju pisane kulture. Baštineći rad prethodnih reformatora kao što je bio Savo Mrkalj, koji je prvi promovisao načelo „piši kao što govoriš“, Vuk je uspeo da ovu zamisao realizuje do kraja, tako što je prethodnu azbuku od preko 40 slova sveo na 30. Paralelno sa radom na reformi gramatike i pravopisa, Vuk je uz Kopitarevu pomoć uspeo da pripremi Srpski riječnik koji je u prvom izdanju objavljenom 1818. godine obuhvatio 27 270 reči, dok je izdanje iz 1852. godine sadržalo 47 500 leksikografskih jedinica. Bio je to trojezični rečnik sa objašnjenjima na srpskom, nemačkom i latinskom jeziku. Takođe, Vuk je u nedostatku učila za obrazovanje mladih, sastavio prvi Srpski bukvar, koji je obuhvatao ne samo reformisano pismo, već i primere raščitavanja srpskoslovenskih reči i skraćenica, objašnjenje rimskih brojeva, tablicu množenja i raščitane primere tekstova iz veronauke. 

 

Rad na standardizaciji srpskog jezika Karadžić započinje sastavljanjem gramatike u kojoj su se, na jednom mestu našla nova pravopisna i gramatička pravila srpskog jezika. Cilj je bio opravdati potrebu da se uvedu promene za koje se Karadžić, uz podršku Jerneja Kopitara, zalagao, kao i sastaviti udžbenik na osnovu koga će se učiti srpski jezik.

U Beču je stoga, 1814. godine štampana prva srpska gramatika: Pismenica serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisana. U okviru ovog izdanja nalaze se i posveta Melentiju Nikšiću, svešteniku (što je interesantno, s obzirom da je crkva bila najveći protivnik reforme jezika i pisma), zatim predgovor, i na kraju, spisak pretplatnika. U predgovoru, veoma skroman, Karadžić ističe da je učinio najbolje što je mogao. Napominje da, kada je on učio jezik, takvo sredstvo nije postojalo i zato je smatrao da je preko potrebno. Karadžić se držao Adelungovog ortografskog principa za koje je smatrao da je ostvarivo u srpskom jeziku -  „piši kao što govoriš“. Gramatiku srpskog jezika podelio je na 3 dela koja bi se  terminologijom savremene nauke o jeziku mogla označiti kao  pravopis i fonetika u prvom delu, zatim morfologija u drugom, i sintaksa u trećem, poslednjem delu.  Početkom 19. veka srpski jezik zasnivao se na nestandardizovanoj azbuci koja je imala preko 40 slova, a sam jezik predstavljao je mešavinu srpskoslovenskog, slavenosrpskog i narodnog jezika. Početkom 19. veka u Srbiji se često dešavalo da književnici sami stvaraju svoja pravila i Karadžić je smatrao da to treba prekinuti. Nakon što je popisao  44 slova, objašnjavajući da su to slova koja se najčešće nalaze u slovenskim knjigama, Karadžić  je predstavio novu azbuku od 29 slova u kojoj, prema njegovom mišljenju nijedno nije suvišno, nijedno ne nedostaje, i ima ih tačno onoliko koliko treba (kasnije će dodati još jedno slovo i azbuka će ukupno imati 30). Ovo je bio prvi i izuzetno važan korak koji je Karadžić napravio kako bi standardizovao srpski jezik. 

 

Sledeći korak koji je Karadžić preduzeo bio je objavljivanje rečnika srpskog jezika. Uz pomoć Jerneja Kopitara, Karadžić je u periodu od 1813. do 1818. godine sakupio građu i 1818. godine, takođe u Beču, štampao Srpski rječnik. Karadžić je smatrao da postoje dva razloga zbog kojih je situacija u srpskom jeziku nesređena (on je naziva nesrećom i pokorom). Prvi je što nemamo nikakvog bukvara na osnovu kojeg bi se deca mogla učiti, kao ni gramatike. S obzirom da su svi učeni ljudi Srbije toga vremena školovani u inostranstvu, oni su se služili gramatikama onih jezika koje su poznavali. Drugi razlog je što su Srbi u tom trenutku imali dva jezika. Prvi je bio jezik koji se koristio u crkvenim knjigama, dok je drugi  bio narodni koji su protivnici reforme nazivali svinjarski i govedarski. Karadžićevi protivnici su smatrali da srpski narodni govor nema dovoljno reči i da nije bogat dovoljno da bi izrazio sve što je potrebno. Zato je Karadžić neumorno radio na sakupljanju građe za rečnik kako bi dokazao da narodni jezik ima dovoljan broj reči. Ako i nisu sakupljene sve reči postavljen je temelj da bi se sakupile. Prema Karadžićevom mišljenju o jednoj reči u rečniku treba da se napiše sve ono što narod o njoj misli i kako je upotrebljava i zato se u ovom rečniku nalaze i narodni običaji i narodne pripovetke. Uz pomoć Jerneja Kopitara jedinice ovog rečnika prevedene su na latinski i nemački jezik. Leksika koju je Karadžić uvrstio u Srpski rječnik  potiče iz različitih vremenskih i jezičkih slojeva: slovenskih, vizantijskih, turskih. U ovom, prvom, izdanju ima ukupno 27 270 leksikografskih jedinica, a njegov sastavni deo je i Srpska gramatika. 

Srpski rječnik: istumačen njemačkijem i latinskijem riječima, koji  je Vuk Stefanović Karadžić objavio 1852. u Beču, predstavlja drugo i dopunjeno izdanje Rječnika iz 1818. Saradnik na izradi ovog kapitalnog leksikografskog dela bio mu je filolog Đuro Daničić. Inače, Rječnik obuhvata 47.427 akcentovanih reči. Imajući u vidu sam koncept Rječnika, moglo bi se reći da je Vuk Stef. Karadžić ovim delom napravio presek narodnog, kulturnog, društvenog i političkog života Srba toga doba, unoseći lekseme iz svih oblasti društvenog i kulturnog života, koje je potom dvojezično tumačio. Delo obuhvata najrazličitije književne vrste, zagonetke, poslovice, predanja i pripovetke, koje je Vuk uvrstio kao obrazloženje pojedinih reči. Stoga se Rječnik iz 1952. s pravom tretira kao etnografska i leksikografska riznica narodne materijalne i duhovne kulture. Brojna predanja, opisi običaja kao i pripovetke postaće kasnije uvršteni u posebna Vukova dela, koja je on nakon popisa prenumeranata, na kraju knjige, najavio u vidu tizera ili reklame, rečeno modernim rečnikom. Posebno su dragocene odrednice o obrazovanju i društveno-adminsistrativnoj infrastrukturi tadašnje Srbije (vidi: Škola, Srez, Čitluk, Knez, Kmet i sl.), kao i polemički delovi o jeziku i pismenosti, rasuti po odrednicama koje su se odnosile na obrazovanje i pismenost ljudi.  

Prvi Srpski bukvar 

Prvi srpski BUKVAR, koji je napisao Vuk Stefanović Karadžić, objavljen je u Beču 1827. Napisan je reformisanom Vukovom ćirilicom i predstavlja rađanje ideje o sistemskom opismenjavanju kod Srba toga doba. U značajnom predgovoru koji je Vuk napisao za svoj Bukvar, kaže se da mu je namera bila da svojim delom „oblakša učenje pisma u narodu našemu“, zbog čega su „slova nemještena po redu, kako je koga glas najlakše izgovoriti“. Vukov Bukvar predstavlja i početak modernizacije obrazovanja, tj. zahtev za odvajanje savremenog obrazovanja od crkevnog koje se svodilo na „učenje časlovca i psaltira“. U paragrafu br. 14. Vuk iznosi suštinu svoje jezičke reforme, poredići „Slavenska i Ćirilova slova“ sa svojim fonetskim rešenjima za diftonge. Takođe, razrešava skraćenice (title) iz crkevnoslovenskog jezika, kao što slovne vrednosti brojeva poredio sa arapskim i latinskim ekvivalentima, ispisajući njihova značenja na kraju savremenim jezikom i reformisanom ćirilicom. Isto to čini i sa tablicom množenja, čime je želeo da pokaže višestruku operativnost pisma.